Quyen song cua nguoi nhiem HIV
II. Noi dung
1. Thuc trang chung ve dai dich HIV
Sau hon 25 nam, ke tu khi phat hien “can benh la” dau tien tren the gioi vao thang 6 nam 1981 tai Hoa Ky, HIV/AIDS da nhanh chong tro thanh dai dich, de doa nhan loai tung ngay, tung gio. Hien moi ngay co tren 6.800 nguoi bi nhiem HIV va tren 5.700 nguoi tu vong vi AIDS, chu yeu la do khong duoc tiep can day du voi cac dich vu du phong va dieu tri HIV. Hien nay, dai dich HIV van la can benh lay truyen nguy hiem nhat, de doa suc khoe cong dong. Tai Chau A, Dong Nam A la noi co ty le hien nhiem HIV cao nhat, voi nhieu xu huong dich khac nhau tai cac nuoc khac nhau. Trong khi ty le hien nhiem tai Campuchia, Myanmar va Thai Lan deu co dau hieu giam, thi tai Indonesia (dac biet tai tinh Papua) va Viet Nam nhung con so nay lai dang tang. Trong nam 2007, uoc tinh tren toan Chau A co 4,9 trieu nguoi dang song voi HIV, trong do co 440.000 nguoi nhiem moi. Uoc tinh co toi 300.000 nguoi da tu vong vi cac benh lien quan den AIDS trong nam 2007.[1]
Nhung doi tuong
|
Ti le nhiem HIV theo nam (%)[1]
(Ti le hien nhiem HIV – ket qua giam sat Trong Diem
nam 2001-2006)
|
2001
|
2002
|
2003
|
2004
|
2005
|
2006
|
Nghien chinh ma tuy
|
29,4
|
29,4
|
26,8
|
28,6
|
25,5
|
23,2
|
Phu nu mai dam
|
4,7
|
5,9
|
4,3
|
4,4
|
3,5
|
4,0
|
Phu nu truoc sinh
|
0,30
|
0,34
|
0,24
|
0,35
|
0,35
|
0,37
|
Nam kham tuyen nghia vu quan su
|
0,93
|
0,65
|
0,45
|
0,44
|
0,31
|
0,16
|
Benh nhiem khuan lay qua duong tinh duc
|
2,6
|
2,1
|
1,5
|
1,4
|
2,5
|
2,2
|
Di tim nhung nguyen nhan va nguy co dan den su lay lan lam nen dai dich, co rat nhieu nghien cuu da chi ra rang, dich HIV/AIDS tai Viet Nam hien van chu yeu tap trung trong cac nhom nguy co cao, voi ty le hien nhiem cao trong cac nhom tiem chich ma tuy, phu nu ban dam, khach mua dam, va nam quan he tinh duc dong gioi. Moi lien he qua lai giua cac nhom nguy co cao nay la viec dung chung dung cu tiem chich va tinh duc khong an toan, nhat la trong doi tuong nam thanh nien. Day se tiep tuc la nguyen nhan lam gia tang cua dich HIV tai Viet Nam. Ti le hien nhiem HIV trong dan cu noi chung, tinh den ngay 31-08-2007, so luy tich duoc bao cao la 132.628 cac truong hop nhiem HIV, 26.828 truong hop da chuyen thanh benh nhan AIDS va 15.007 ca tu vong do AIDS. Tat ca 64 tinh, thanh pho tren toan quoc, 96% trong so tong so 659 quan/huyen va hon 66% trong tong so 10.732 xa/phuong da co bao ve cac truong hop nhiem HIV. Trong so cac ca nhiem HIV duoc bao cao co 78.9% o do tuoi tu 20 -39. Nam gioi chiem 85,2% trong tong so cac truong hop nhiem HIV duoc phat hien. So nguoi tre nhiem HIV ngay cang gia tang va su lay truyen qua duong tinh duc khac gioi bat dau xuat hien nhieu hon.[1]
Nhin vao su gia tang dang ke cua dich HIV/AIDS, ta nhan thay co su khac biet lon ve thoi gian xuat hien dich HIV tai cac dia phuong cua Viet Nam. Dich HIV xuat hien dau tien o thanh pho Ho Chi Minh va mot so noi thuoc vung bien Dong Bac, trong khi cac vung mien khac cua dat nuoc, dich moi xuat hien gan day. Su khac biet nay da dua den thuc te la cac ca nhiem HIV tap trung theo vung dia ly, tai mot so tinh va cac thanh pho lon, noi co dich chu yeu xay ra trong cac nhom tiem chich ma tuy, phu nu mai dam va nam tinh duc dong gioi. Quang Ninh la tinh co ti le hien nhiem HIV cao nhat tren 100.000 nguoi. Rieng thanh pho Ho Chi Minh[1] phat hien truong hop dau tien (12-1990) nhung tinh den 31-12-2006 toan thanh pho da co 34.909 truong hop nhiem HIV duoc phat hien, 14.765 nguoi chuyen sang AIDS, 7.431 benh nhan da tu vong. Theo danh gia cua Uy ban phong chong AIDS thanh pho Ho Chi Minh thi so nguoi nhiem tren thuc te con cao hon gap hai lan so voi so phat hien duoc. So nguoi nhiem HIV duoc phat hien nam 2006 tang 1,7 lan so voi nam 2005. Day qua la mot van nan can su suy nghi nghiem tuc, kip thoi cua tat ca moi nguoi, trong khi ngay cang nhieu su van hoa pham doi truy o at tran vao, su di dong dan nhap cu tai Thanh pho nhu hien nay.
2. Nhung kho khan nguoi nhiem HIV dang phai doi dien
Khoa nhan chung hoc va xa hoi hoc hien tai da chi ra rang, con nguoi khong phai la mot huu the co doc, le loi ma la mot nhan vi song trong mot xa hoi nhan loai. “Khong the co xa hoi neu khong co ca nhan, nhung xa hoi khong phai chi la mot tap hop nhung ca nhan lai voi nhau.”[1] Cac huu the nay tro thanh con nguoi dung nghia nho nhung tuong quan lien nhan vi voi nguoi khac. Chinh tuong quan nay lam cho con nguoi duoc trien no va tro thanh nguoi hon. Tren mot khia canh nao do, su tuong giao lai tro thanh thach do, buc tuong cao cho nguoi bat hanh. Trong cong dong hien nay van con pho bien thai do va hanh vi khong dung doi voi nguoi nhiem HIV o nhieu muc do khac nhau.
Dan gian co cau “Tre cay cha, gia cay con”, theo le ay thi nguoi cao tuoi phai duoc an huong tuoi gia va cay nho vao con chau phung duong, nhung dai dich HIV/AIDS da va dang lam cho cuoc song cua nguoi cao tuoi da kho khan lai cang kho khan hon. HIV/AIDS da lam mat di luc luong tre dang la nguon lao dong va ho tro chinh trong gia dinh. Khong con con duong nao khac, mot lan nua nguoi cao tuoi lai phai tro thanh tru cot gia dinh, phai lao dong vat va de kiem tien nuoi ban than va nuoi con, nuoi chau. Thu nhap han hep cua nguoi cao tuoi gio day phai cang dang them cac chi phi cho viec cham soc, thuoc thang, chua tri va cuoi cung la chi phi tang ma, cung nhu cac chi phi cho viec sinh ton, thuc pham, noi o, quan ao, hoc phi cho tre bi anh huong va mo coi do cha me chung bi AIDS de lai. Ho dang bi kiet que ca ve the chat, kinh te, tam ly va tinh than. Cuoc song cua ho bi dao lon boi nhung nhoc nhan, nuoc mat, xot xa, tui ho, truoc su xa lanh cua cong dong do con, chau ho khong may nhiem phai can benh the ky. Su ky thi, phan biet cua cong dong da khien nhieu nguoi than trong gia dinh co nguoi bi nhiem mat di co hoi kiem song von da rat kho khan. Su ky thi cung lam cho ho khong dam boc lo noi kho tam cua minh, ma chi am tham chiu dung chong choi voi moi kho khan, thach thuc trong viec tu quan ly, cham soc giao duc nguoi nghien, nguoi nhiem trong gia dinh. Chinh dieu nay da lam cho nguoi cao tuoi, khong con tam tri, thoi gian cung nhu tien bac de cham lo cho ban than minh, khi tuoi da xe bong, suc khoe khong con.
O Viet Nam, van de tinh duc con lien quan den cac te nan xa hoi khac. Dieu nay cang lam tang them su ky thi va thanh kien cua xa hoi doi voi nguoi nhiem HIV. Tien si Nafis Sadik, co van dac biet cua nguyen Tong thu ky Lien Hiep Quoc Kofi Annan, dac phai vien ve HIV/AIDS khu vuc Chau A Thai Binh Duong nhan dinh: “Tinh duc va van de gioi tinh la trong tam cua HIV.”[1] Trong van de tinh duc nay, ta thay co su bat binh dang gioi giua nam va nu. Phu nu nhiem HIV/AIDS bi ky thi nang ne hon nam gioi. Trong khi cong dong co xu huong che trach nguoi phu nu bi nhiem HIV/AIDS, con nam gioi khi bi nhiem HIV/AIDS lai thuong nhan duoc su tha thu nhieu hon. Chinh vi vay, nguoi phu nu nhiem HIV/AIDS thuong bi coi la co hanh vi dao duc khong lanh manh, nhung trong thuc te, nhieu phu nu la nan nhan do nhiem tu chong, tu nguoi yeu cua minh. Hon nua, nguoi phu nu mac du nhiem HIV van phai lo toan, lao dong kiem song nuoi ban than, gia dinh va cham soc chong con. The nen, su xa lanh ky thi cua cong dong se day ho va gia dinh ho suy sup nhanh hon, boi ho chiu suc ep kep va cao gap nhieu lan so voi nam gioi.[1]
Ben canh do, ta cung thay mot so nguoi nhiem HIV co thoi quen “tu ky thi” nen de bi ton thuong truoc nhung hanh vi vo tinh nao do cua cong dong va de ngo nhan cho la bi ky thi, phan biet doi xu. Nguoi mac trieu chung nay thuong co mac cam toi loi, tu ti, mat tu tin va tu co lap, chan nan, tuyet vong trong cuoc song va moi moi quan he, tu bo cac uoc muon trong cuoc song: viec lam, thang tien nghe nghiep, hanh phuc gia dinh. Ho bi am anh la nhung nguoi thua thai, vo ich va chi mong tim den cai chet bang viec tu sat.
Thai do phan biet doi xu va ki thi cua cong dong con la ket qua cua qua trinh nhan thuc chua day du ve dai dich AIDS. Nhieu nguoi van con nghi HIV/AIDS co the lay qua tiep xuc thong thuong nhu bat tay, om hon va an uong. Dieu nay da dan toi viec nguoi dan ap dung nhung bien phap phong tranh khong dung, de mang tinh ky thi. Bieu hien cua thai do phan biet va ky thi la moi nguoi xa lanh: tranh gan gui, dung cham, su dung do dung chung; Tu choi cac moi quan he khien nguoi nhiem HIV mat cho o, mat viec lam, hoc tap, bi dun day khi kham chua benh; Co lap, khong cho tiep xuc voi moi nguoi: o rieng trong gia dinh, khu rieng trong benh vien; Su ban tan, noi xau cua cong dong da lam mat dan vi tri cua ho trong gia dinh va xa hoi va do do cung mat luon kha nang tiep can cac nguon luc can thiet cho cuoc song va cham soc suc khoe. Va do do, chinh ho cung nhu con cai ho se phai doi dien voi tinh trang song “bon khong”[1] (khong nha, khong nghe nghiep, khong ho khau va khong co giay khai sinh cho con).
Theo mot nghia nao do, y nghia nhan ban cua “soi day lien doi” la mot trach nhiem mang dang dap bon phan doi voi tha nhan. Chinh ban tinh con nguoi, y thuc nhan loai va nghia dong bao cua nhung nguoi cung mot giong noi va cung dong hanh tren con thuyen nhan loai, doi hoi chung ta phai co tam tinh, hanh vi, trach nhiem lien doi voi nhau. Trong bao cao cua phong kham Mai Khoi[1] cho hanh trinh “Cham soc va dieu tri cho benh nhan co HIV/AIDS o giai doan cuoi”, bac si Nguyen Thi Kim Thanh nhan xet: “Benh nhan nhiem HIV la mot benh nhan trong tinh trang nguy tu (du ho da uong ARV) nen ngoai cong viec cham soc ve the ly con can phai cham soc ve mat tinh than nua: co nhieu hoan canh dang thuong, benh nhan can duoc giao hoa voi cac thanh vien trong gia dinh va su ky thi qua dang can duoc giai toa de benh nhan tim duoc su binh an, thanh than song nhung ngay cuoi doi.”
Nhin vao van menh cua minh ta thay co su noi ket va gan chat voi van menh cua nhung nguoi khac. Song tuong quan va lien doi khi hanh phuc cung nhu luc kho dau; khi thinh vuong cung nhu luc gian nan; khi benh hoan cung nhu luc manh khoe… la nhung yeu to nen tang lam nen gia tri cua con nguoi, giup ben vung gia dinh va phat trien xa hoi. Vi su ton trong nguoi khac chinh la su cong bang[1], do do, tinh yeu con nguoi, yeu nhan the se la ao tuong neu khong duoc xay dung tren nen tang cong bang nay. O day, tinh lien doi bao ham y tuong hiep thong, chia se canh ngo, cam thuong nhung phan doi ham hiu va tu cam thay mot thu trach nhiem nao do truoc nhung noi bat hanh xay den cho dong loai. Duc Gioan Phaolo II da goi “lien doi la mot nhan duc Kito giao” [1] trong giai doan toan nhan loai tich cuc phong chong HIV/AIDS nay, boi nguoi mon de dich thuc cua Duc Kito khong the ho hung truoc noi dau nhan loai.
3. Quyen duoc song va duoc ton trong cua nguoi nhiem HIV
3.1 Quyen duoc song
Theo cong uoc quoc te ve quyen con nguoi “moi nguoi sinh ra deu co quyen binh dang”; O Viet Nam, quyen nay duoc ghi trong hien phap va hau het cac luat cua Viet Nam “tat ca cong dan deu co quyen binh dang, khong duoc phan biet doi xu ve chung toc, ton giao, thanh phan xa hoi, ve dieu kien suc khoe ve tinh than va the xac”. Dieu 4, luat phong chong HIV/AIDS neu ro: “Nguoi nhiem HIV co quyen song hoa nhap voi cong dong xa hoi”. Nhung do tinh “si dien hao” cua nguoi Viet Nam cung khien nhieu gia dinh khong the nao chap nhan su co mat cua mot dua con co HIV/AIDS trong gia dinh. Nhieu cha me nhat quyet duoi con ra khoi nha, khong phai vi khong con thuong con, ma vi qua xau ho va qua be bang voi than nhan va hang xom. Quyen nay tuong ung voi cac quyen duoc binh dang, khong bi ky thi, phan biet doi xu; quyen duoc song cua nhung nguoi song chung voi HIV/AIDS. Quyen nay cung duoc quy dinh trong Dieu 52 va Dieu 63 cua Hien phap Viet Nam (1992). Viec chinh thuc ghi nhan quyen con nguoi thanh mot nguyen tac hien phap la mot buoc phat trien dang ghi nhan trong lich su lap hien Viet Nam.[1] Trong tuyen ngon ve nhan quyen the gioi, quyen nay duoc ghi o cac Dieu 3; 6; 7; 9.[1]
Giao hoi luon luon keu len tieng keu cua Tin Mung de benh vuc nhung nguoi ngheo tren the gioi, nhung nguoi bi de doa, bi khinh de, bi tuoc doat nhan quyen.[1]Truoc tham kich lan tran rong khap nay, Giao hoi khong the lam thinh, va loi Giao hoi cong bo ve su song, mot loi cong bo hanh phuc, tro thanh loi chat van, loi phan khang, loi keu goi hoan cai va loi dong vien co tinh lich su moi nang luc de phuc vu su song.[1] Su song (cua minh cung nhu cua nguoi khac) la thanh thieng, no mang tinh bat kha xam pham, duoc khac ghi tu ban dau trong long nguoi, trong luong tam con nguoi.
Du co tin nguong hay khong, moi khi noi ve nhan quyen va ca khi noi ve cuoc song xa hoi, chung ta luon co the dong y voi nhau ve mot tieu chuan can ban, voi dieu kien tieu chuan do chinh la pham gia cua con nguoi. Noi cach khac, tieu chuan chung ay la tat ca nhan loai va la tron ven tung con nguoi de trong moi noi moi luc, ta luon hanh dong voi nhan tinh noi ban than va noi bat cu ai khac nhu mot su cuu canh cua cuoc doi chu khong bao gio bien thanh phuong tien cho quyen luc, danh vong hay bat ky dieu gi khac ma xem thuong con nguoi. Jacques Maritain cho rang: “Nhan vi la mot mau nhiem lon tiem tang noi moi nguoi chung ta. Muon benh vuc cac quyen loi cua con nguoi cung nhu muon bao ve su tu do thi phai san sang hien dang mang song minh.”[1] Yeu thuong, chia se va tan tinh giup do nhung nguoi bat hanh, ngheo nan, doi khat… da tro thanh mot bon phan va mot net dep trong luan ly Kito giao. Giao hoi Viet Nam da cu the hoa long yeu thuong nguoi ngheo bang rat nhieu hanh dong dan than va sang kien bac ai xa hoi. Tinh thuong Kito giao luon doi hoi chung ta biet vuot qua thanh kien de mo rong tam long voi cac nan nhan cua can benh the ky.
3.2 Quyen duoc ton trong
Phap luat Viet Nam cung nghiem cam thai do va hanh vi ky thi, phan biet doi xu duoi bat ky hinh thuc nao voi nguoi co HIV/AIDS hay nguoi song chung voi HIV/AIDS. Nhung cho den nay, nhieu nguoi van con cam thay so hai nguoi nhiem HIV va coi do la mot te nan xa hoi. Thuc ra co nhieu benh de lay hon nhieu. No chi la mot benh, va nhu bao can benh khac. Nguoi nhiem HIV khong khac gi nguoi khac, ma chi la nguoi khong may man, can duoc giup do, dong vien. Gia dinh, ban be la cho dua quan trong nhat, co the giup cho nguoi nhiem HIV song vui ve va khong bi am anh vi benh tat. Moi nguoi khac can phai xu su binh thuong va nhan ai voi nguoi nhiem HIV.
Cung trong Dieu 4 luat phong, chong HIV/AIDS “nguoi nhiem HIV co quyen duoc dieu tri va cham soc suc khoe” ung voi quyen duoc huong tieu chuan cao nhat co the ve suc khoe the chat va tinh than. Trong hien phap Viet Nam duoc ghi o Dieu 61 va Dieu 73. Su ky thi va phan biet se giet nhung nguoi nhiem HIV/AIDS truoc khi benh tat giet ho. Nhieu nguoi mac cam, mat het long tin va song bat can, khong co trach nhiem voi xa hoi. Do la mot trong nhung nguyen nhan khien dai dich nay lan rong tai Viet Nam. Tren thuc te, cac bien phap doi pho voi dai dich nay gap nhieu tro ngai do thai do ky thi va phan biet voi nguoi nhiem HIV. Van de phan biet doi xu duong nhu pho bien o nhieu cap do ngay ca trong nganh y te, tai noi lam viec va cong dong. Ngay ca nhung nguoi lam cong viec cham soc benh nhan cung co thai do khong dung voi nguoi nhiem HIV.
Dieu 4 luat phong, chong HIV/AIDS ghi “quyen duoc hoc van hoa, hoc nghe, lam viec”, tuong ung voi quyen ve lao dong viec lam va quyen binh dang trong tiep can voi giao duc. Quyen nay ghi ro trong Dieu 59 va Dieu 55 cua Hien Phap Viet Nam. Tuyen ngon nhan quyen the gioi neu ro o Dieu 26[1]. Nhung nguoi nhiem HIV/AIDS rat can duoc su ho tro cua gia dinh va xa hoi. Neu bi ky thi va phan biet doi xu, ho gan nhu mat cho dua ca ve vat chat va tinh than, lam ho mat het long tu tin va bi don vao ngo cut. Ngay ca nhung dua tre vo toi, ngay tho cung tro thanh nan nhan cua su ky thi va phan biet cua the gioi nguoi lon.
Ben canh nhung quyen loi ma nguoi nhiem HIV duoc huong, Dieu 4, luat phong, chong HIV/AIDS cung neu len nhung nghia vu va bon phan cua nguoi nhiem HIV la can thuc hien nghiem tuc cac bien phap phong lay nhiem HIV sang nguoi khac; thong bao ket qua xet nghiem HIV duong tinh cua minh cho nguoi than vo/chong, con cai; thuc hien cac quy dinh ve dieu tri bang thuoc khang HIV khi duoc len phac do dieu tri; tren het la tranh tu ky thi song lanh manh, hop tac tich cuc trong viec bai tru can benh the ky nay.
Da den luc moi nguoi trong xa hoi can phai nhin vao hoan canh thuc tien cua nguoi nhiem HIV ma co huong giup ho vuot qua hon la ep buoc. Neu chung ta nhin duoc diem tot cua ho, ho se tu tin hon, phan chung ta, chung ta phai ton trong va dong hanh voi ho, can giup cho nguoi lon va tre em hieu duoc ban than ho va giup cho ho hieu cac khia canh khac cua xa hoi. Vi the, dieu kho nhat la lam sao giup cho ho hieu duoc gia tri cua ban than, neu mot nguoi khong nhin thay gia tri cua minh thi lam sao ho co duoc niem hy vong vuot qua va cong tac trong dieu tri.