"Cú đấm thép" chặn đứng căn bệnh thế kỷ (Bài 1): “Bóng ma” HIV và những bi kịch vùng

[songchungvoi_HIV]

Cập nhật 9/1/2016 12:40:52 PM
THỨ 4, 31/8/2016
"Cú đấm thép" chặn đứng căn bệnh thế kỷ (Bài 1): “Bóng ma” HIV và những bi kịch vùng cao

VOVGT - Nhóm phóng viên Kênh VOV Giao thông Quốc gia có chuyến đi thực tế tại tỉnh Sơn La nhằm tìm hiểu về thực trạng cũng như giải pháp cho "bài toán" phòng chống, chăm sóc và điều trị HIV/AIDS tại địa phương này nói riêng, khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa nói chung.

LTS: Theo thống kê của Bộ Y tế, hiện cả nước có khoảng 254.000 người nhiễm HIV, trong đó có khoảng 85.000 người bệnh chuyển sang giai đoạn AIDS. Mặc dù trong những năm gần đây, các trường hợp nhiễm HIV/AIDS mới phát hiện và tử vong trên toàn quốc có xu hướng giảm, tuy nhiên mức độ giảm của dịch chưa sâu, không ổn định. Đáng nói, ở các tỉnh miền núi phía Bắc, vùng sâu, vùng xa… dịch bệnh có chiều hướng tăng nhanh và khó kiểm soát, với tỉ lệ nhiễm 375 người/100.000 dân. Đây cũng là khu vực trọng tâm mà các ngành chức năng đặt ra trong mục tiêu đến năm 2030 phải thanh toán HIV/AIDS tại Việt Nam.

Trước con số thống kê báo động kể trên, nhóm phóng viên Kênh VOV Giao thông Quốc gia đã có chuyến đi thực tế tại tỉnh Sơn La – một trong những địa phương có diễn biến về lây nhiễm HIV cao nhất cả nước. Với loạt bài “Cú đấm thép” chặn đứng căn bệnh thế kỷ” sẽ phần nào đi tìm lời giải cho “bài toán” phòng chống, chăm sóc và điều trị HIV/AIDS tại Sơn La nói riêng, cũng như các tỉnh miền núi, vùng sâu, vùng xa nói chung. Bài viết đầu tiên trong loạt phóng sự này có nhan đề: “Bóng ma” HIV và những bi kịch vùng cao.

Nghe nội dung chi tiết tại đây:

Chiềng Lao là một xã vùng cao thuộc huyện Mường La, phía Bắc của tỉnh Sơn La. Nếu đi từ trung tâm tỉnh lỵ đến Chiềng Lao phải mất hơn 2 tiếng đồng hồ vượt đèo, băng sông và qua khu vực địa hình phân cắt ngoằn ngoèo, phức tạp. Nổi tiếng là địa điểm có nhà máy thủy điện lớn nhất Đông Nam Á – Thủy điện Sơn La, Chiềng Lao còn được biết đến là địa phương nổi cộm trên cả nước về HIV/AIDS, bởi những câu chuyện đầy ám ảnh.

“Bây giờ chồng, vợ họ nhiễm HIV, sau này lại có bạn tình khác. Cứ 1 người nhân 10, nhân 20, 30 thì tình hình như thế rất là khó// Vâng, tôi cũng có thằng em trai út bị nhiễm cách đây 10 năm rồi. Có một hôm chúng tôi phải xích lại không cho chích// Họ không ổn định, hôm nay ở bản này, ngày mai lại ở bản khác. Các đối tượng nghiện hút chủ yếu chưa có gia đình/ Bây giờ nguy hiểm nhất là các vùng sâu, vùng xa ấy, họ không biết cái gì. Phát hiện nhiễm HIV mới ở trung tâm xã lại ít hơn”, người dân địa phương cho biết.

Bà Vì Thị Um (nhân vật quay lưng) kể về tấn bi kịch gia đình mang tên HIV.

Trái ngược với hình ảnh Đà giang thơ mộng, nước xanh ngắt lấp lánh ráng chiều, bên trong căn nhà nhỏ lụp xụp ven sông là một thế giới hoàn toàn khác. Vừa xếp vào bếp chồng sắn mới đào trên đôi tay nhăn nheo, đen nám, bà Vì Thị Um (61 tuổi) giọng ngập ngừng kể về tấn bi kịch mà gia đình bà đã trải qua trong suốt một thời gian dài.

Bà Um kể rằng, chồng bà đã qua đời vì AIDS cách đây 20 năm. Căn bệnh thế kỷ cũng cướp khỏi vòng tay của bà cậu con trai cả. Bản thân người đàn bà này cũng mới được phát hiện nhiễm HIV vào năm 2013. Ngay sau khi biết bệnh, bà Um đã được điều trị thuốc kháng virus (ARV). Có lẽ, nếu không có lần đi khám bệnh trên bệnh viện tỉnh, bà cũng đã sớm bị “bóng ma” HIV đốn gục như chồng và con trai của mình.Thậm chí, ngay cả đến bây giờ, bà Um cũng không hiểu nổi vì sao mình lại bị nhiễm HIV.

Sự ngây thơ, hồn nhiên trong câu trả lời của bà Vì Thị Um phần nào lý giải cho những hạn chế về mặt nhận thức của đồng bào dân tộc miền núi đối với việc phòng chống HIV/AIDS, nhất là trong bối cảnh hàng nghìn công nhân đã từng tham gia vào các dự án thủy điện di cư đến, kéo “cơn lốc” mại dâm, ma túy vào đến tận thôn bản. Theo thống kê, trước khi có thủy điện, Chiềng Lao vẫn là “vùng trắng” về HIV. Nhưng đến năm 2016, xã này đã có 148 người nhiễm, trong đó 40 người đã tử vong vì AIDS.

Thực tế, hàng trăm câu chuyện đau lòng tương tự như gia đình bà Um vẫn đang âm ỉ diễn ra ở khắp các xã vùng sâu, vùng xa của Sơn La. Trong số 10 trẻ em bị nhiễm HIV đang được điều trị tại bệnh viện Đa khoa huyện Mường La, có một em (ở Bản Két, xã Tạ Bú) nhiễm HIV do bú sữa của dì ruột bị bệnh. Cháu sinh ra hoàn toàn khỏe mạnh, nhưng việc người dì không hay biết bản thân bị HIV đã dẫn đến bi kịch đau lòng này.

Theo Bác sĩ Tòng Văn Sử - Phó trưởng khoa Truyền nhiễm bệnh viện Đa khoa huyện Mường La, việc tư vấn, xét nghiệm bệnh sớm tại địa phương vấp phải nhiều rào cản, như: vấn đề nhân lực, tài lực, cơ sở y tế, trang thiết bị, vấn đề nhận thức, điều kiện kinh tế của bệnh nhân. Thậm chí, ngay cả khi bệnh nhân HIV biết được tình trạng bệnh, thì việc chăm sóc, điều trị cũng gặp vô vàn khó khăn "Tất cả người nghiện đa số là gia đình hoàn cảnh, kinh tế khó khăn, xe máy không có. Kể cả tư vấn nhiều cũng thế, cứ đến lấy thuốc muộn 2, 3 ngày vì nhà xa, không mượn được xe", Bác sĩ Sử nói.

Bác sĩ Tòng Văn Sử - Phó trưởng khoa Truyền nhiễm bệnh viện Đa khoa huyện Mường La thăm khám cho một bệnh nhân HIV/AIDS.

Cũng theo Bác sĩ Sử, hiện nay phòng khám ngoại trú cấp phát thuốc kháng virus tại bệnh viện chăm sóc cho khoảng 400 người nhiễm HIV. Tuy nhiên, nhân lực tại phòng chỉ vỏn vẹn… 2 người và lại phải làm kiêm nhiệm. Tình trạng quá tải tại phòng khám gây nên tác hại khôn lường: người bệnh không được tư vấn kỹ càng, khó tuân thủ phác đồ điều trị và không đảm bảo kết quả ức chế tải lượng virus.

Trong khi đó, ông Quàng Văn Mừng – Phó Giám đốc TTYT Huyện Mường La đưa cho chúng tôi xem con số khá giật mình, hiện số người nhiễm HIV trên toàn huyện đã lên tới 1.500 người - chiếm tỉ lệ 1% dân số (cao nhất tỉnh Sơn La). Đáng lưu ý, có hơn một nửa số này chuyển sang giai đoạn AIDS. Hơn nữa, tỉ lệ người nhiễm HIV được điều trị thuốc kháng virus mới đạt 35%, còn tỉ lệ người thường xuyên uống thuốc thay thế điều trị cắt cơn (Methadone) cũng chỉ khoảng 10%.

Có một nghịch lý mà ông Mừng thừa nhận, trung tâm càng xét nghiệm nhiều thì số ca phát hiện nhiễm HIV càng tăng. Chính số lượng lớn người nhiễm HIV tiềm ẩn trong cộng đồng là rào cản khó vượt đối với công tác tư vấn, xét nghiệm sàng lọc, chăm sóc và điều trị.

Chia sẻ thực tế này, ông Đàm Văn Hưởng – Giám đốc Trung tâm phòng chống HIV/AIDS tỉnh Sơn La chỉ biết gật đầu thừa nhận, với trên 10.000 trường hợp nhiễm HIV, trung bình 600 ca mắc mới/năm thì việc Sơn La giữ nguyên chỉ số hiện tại đã là một nhiệm vụ khó khăn rồi: "Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS tỉnh Sơn La rất khó khăn. Chúng tôi thực hiện nhiệm vụ nặng hơn các tỉnh khác 2-10 lần nhưng nhân lực chỉ bằng một nửa các tỉnh. Mà có tỉnh có đường kính chỉ bằng gần 1 xã của Sơn La thôi".

LTS: Rõ ràng, để không lặp lại những bi kịch đau lòng như trường hợp gia đình bà Um, hay cháu bé ở Bản Két, thì ngành y tế của tỉnh Sơn La cần mở rộng độ bao phủ của dịch vụ HIV/AIDS không chỉ về tuyến huyện. Làm thế nào để người bệnh không còn phải băng qua hàng chục cây số, không tốn thời gian, tiền của để đến được cơ sở y tế điều trị? Làm thế nào để việc xét nghiệm được thực hiện nhanh chóng, chính xác và nâng cao khả năng khống chế số ca mắc mới? Đây cũng là nội dung mà chúng tôi sẽ đề cập trong bài viết thứ hai của loạt bài “Cú đấm thép” chặn đứng căn bệnh thế kỷ” sẽ phát sóng trong khung giờ cao điểm chiều thứ Tư ngày 7/9/2016 trên tần số FM 91Mhz và Vovgiaothong.vn.

Nhóm phóng viên Kênh VOV Giao thông Quốc gia

[songchungvoi_HIV]

Cập nhật 9/13/2016 2:04:52 PM
"Cú đấm thép chặn đứng căn bệnh thế kỷ" (Bài 2): Khống chế những “điểm đen” HIV


VOVGT - Nhận định tình trạng dịch HIV/AIDS có xu hướng gia tăng ở các tỉnh miền núi, đặc biệt tại các huyện thị cách xa trung tâm, những năm gần đây, ngành y tế đã tập trung triển khai thí điểm mô hình cung cấp dịch vụ xét nghiệm và điều trị HIV/AIDS về tuyến xã.

LTS: Trong bài viết đầu tiên của loạt bài “‘Cú đấm’ thép chặn đứng căn bệnh thế kỷ”, chúng tôi đã phản ánh những khó khăn đối với công tác phòng chống, chăm sóc và điều trị HIV/AIDS tại khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa qua thực tế tại xã Chiềng Lao, huyện Mường La, tỉnh Sơn La. Nhận định tình trạng dịch HIV/AIDS có xu hướng gia tăng ở các tỉnh miền núi, đặc biệt tại các huyện thị cách xa trung tâm, những năm gần đây, ngành y tế đã tập trung triển khai thí điểm mô hình cung cấp dịch vụ xét nghiệm và điều trị HIV/AIDS về tuyến xã. Bước đầu, mô hình đã đem lại kết quả tích cực: Giúp bệnh nhân phát hiện và chẩn đoán bệnh sớm, dễ dàng tiếp cận hơn với các điểm cấp phát thuốc kháng vi-rút và thuốc cắt cơn nghiện thay thế, qua đó góp phần nâng cao chất lượng sống cho người bệnh, đồng thời không chế được số ca mắc mới. Đây cũng là nội dung trong bài viết thứ hai của chúng tôi với nhan đề “Khống chế những ‘điểm đen’ HIV”.

Nghe nội dung chi tiết tại đây:

Do đặc thù đất rộng, dân cư thưa, đường sá hiểm trở nên tại Sơn La, việc tiếp cận các dịch vụ y tế với người dân hết sức gian nan. Chị Giàng Thị H (33 tuổi, trú tại xã Chiềng Lao, huyện Mường La) chia sẻ, hàng ngày chị phải đi xe máy hơn 30km cùng với người chồng bị nhiễm HIV đến Trung tâm y tế Huyện. Tại đây, các bác sĩ ở trung tâm cho chồng chị uống thuốc cắt cơn điều trị thay thế Methadone. Thời gian đi-về có khi mất cả buổi sáng, trong khi con nhỏ, việc đồng áng đành phó mặc cho ông bà ngoại.

Bệnh nhân HIV đến uống thuốc Methadone tại Trung tâm y tế huyện Mường La, tỉnh Sơn La.

Vất vả là vậy, nhưng với chị, việc chồng chịu khó đi uống Methadone còn đỡ lo hơn là tiếp tục giao du với những thành phần tiêm chích không an toàn. Chị H tâm sự: “Rất cảm ơn nhà nước đã chu cấp thuốc men. Chỉ mong có điểm uống thuốc gần nhà hơn để chúng em đỡ vất vả”.

Ước mong của chị H cũng là mong mỏi của rất nhiều gia đình có người thân nhiễm HIV nơi đây, đặc biệt trong bối cảnh nhân lực, tài lực cho công tác phòng chống căn bệnh thế kỷ tại Sơn La nói riêng và cả nước nói chung liên tục bị cắt giảm. Đón đầu thách thức và có chiến lược chuẩn bị từ sớm, ngay từ đầu năm 2016, Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS Sơn La đã phối hợp với các Sở, ban ngành địa phương và Dự án Quỹ Toàn cầu mở Mô hình cung cấp dịch vụ xét nghiệm và điều trị HIV/AIDS hoàn toàn mới. Theo đó, thay vì băng qua quãng đường hàng chục cây số, người dân có thể thực hiện xét nghiệm, uống thuốc kháng virus, thuốc cắt cơn thay thế ngay tại trạm y tế xã, thậm chí ngay tại nhà mình.

Y sĩ Quàng Văn Đoàn – Trạm trưởng trạm y tế xã Chiềng Lao cho biết, bắt đầu từ ngày 1/6/2016, việc cấp phát thuốc Methadone đã được thực hiện ngay tại trạm. Cứ 6h sáng hàng ngày, có khoảng 14 bệnh nhân nhiễm HIV đến uống thuốc dưới sự phục vụ của 4 nhân viên y tế. Chiềng Lao cũng là điểm cấp phát thuốc Methadone thứ 3 tại Mường La sau Trung tâm Y tế Huyện và xã Mường Bú. “Phát tại xã thì hiệu quả hơn tại huyện. Vì gần nhà, nếu đi ra huyện thì người bệnh họ mất tiền xăng, ngày công lao động nữa. Hiệu quả điều trị cũng cao hơn ở huyện, họ đi uống đều, không bỏ ngày nào”, ông Đoàn nói.

Theo Trung tâm phòng chống HIV/AIDS tỉnh Sơn La, trong năm 2016, có khoảng 30 xã được triển khai Phòng khám ngoại trú cấp phát thuốc cắt cơn Methadone. Về nhân lực, các bác sĩ thuộc bệnh viện đa khoa Huyện sẽ luân phiên xuống Trạm y tế xã hỗ trợ. Các nhân viên tại xã cũng được tập huấn để kiêm nhiệm thêm dịch vụ hỗ trợ HIV/AIDS.

Thạc sĩ, Bác sĩ Cao Kim Thoa - Phó Trưởng Phòng truyền thông và huy động cộng đồng, Cục Phòng, chống HIV/AIDS chia sẻ: Ngoài Sơn La, mô hình mới đã được nhiều tỉnh, thành khác triển khai và bước đầu cho hiệu quả rõ rệt: “Huyện Quan Hóa và Mường Lát, những huyện vùng sâu vùng xa của Thanh Hóa thì đang làm tốt. Ví dụ như Trạm Y tế xã Thành Sơn với hỗ trợ một nhân lực của huyện thì đã điều trị Methadone khá thành công cho người bệnh ở không chỉ xã mà các xã lân cận của huyện đó”.

Thực tế, mô hình mới mà Sơn La và một số tỉnh, thành phố khác đang áp dụng dựa trên Sáng kiến tiếp cận điều trị 2.0 do Tổ chức Y tế Thế giới và Chương trình Phối hợp Phòng chống HIV/AIDS của Liên hợp quốc khởi xướng từ năm 2011. Việt Nam là một trong năm nước đầu tiên thí điểm sáng kiến này. Năm 2012, “mô hình thí điểm tiếp cận điều trị 2.0” được Bộ Y tế ban hành, triển khai ban đầu ở Điện Biên, Cần Thơ, sau đó được mở rộng trên phạm vi toàn quốc.

Điểm mới của mô hình là tăng tối đa hiệu quả 5 tiêu chí bao gồm: tối ưu hóa phác đồ điều trị; tăng cường công tác chẩn đoán và theo dõi điều trị thông qua sử dụng các kỹ thuật và phương pháp chẩn đoán đơn giản tại điểm chăm sóc; giảm chi phí điều trị; phân cấp hệ thống cung cấp dịch vụ theo hướng tiếp cận với y tế cơ sở và huy động sự tham gia của cộng đồng. Đây là giải pháp rất phù hợp với điều kiện của các tỉnh miền núi, vì không đòi hỏi trang thiết bị xét nghiệm hiện đại, phòng xét nghiệm tuyến xã, huyện cũng có thể đáp ứng để triển khai. Việc chẩn đoán và tiếp cận điều trị sớm mà mô hình đem lại cũng giúp giảm đáng kể chi phí chăm sóc và điều trị, bao gồm chi phí điều trị nhiễm trùng cơ hội, viện phí, xét nghiệm. Theo ước tính của Tổ chức Y tế Thế giới, chi phí điều trị cho một bệnh nhân được chẩn đoán và tiếp cận điều trị muộn cao gấp 5 lần bệnh nhân được chẩn đoán và tiếp cận điều trị sớm.

Với mô hình đưa dịch vụ HIV/AIDS về tuyến xã, nhân viên y tế thôn bản có thể tư vấn và làm xét nghiệm ngay tại nhà của người bệnh.

Chia sẻ với phóng viên tại trạm y tế xã Chiềng Lao, huyện Mường La, nhiều bệnh nhân HIV hồ hởi nói: “Một ngày đi lấy thuốc là mất 3 tiếng cả đi cả về. Tôi cũng đề xuất các cơ quan Đảng, Nhà nước giúp đỡ chuyển Methadone về gần nhà để còn có thời gian đi làm// Từ trước đi làm thì mệt, không đi làm được, cứ yếu xuống. Bây giờ uống thuốc thì khỏe rồi, đi làm nương rồi, tăng đến 14 cân// Cứ chung hội chơi ma túy cùng nhau thì cứ chết dần chết mòn. Đến khi được uống thuốc thì sức khỏe bình thường lại rồi, không phải chết”.

Cho đến nay, chủ trương đem dịch vụ chăm sóc, điều trị HIV/AIDS về trạm y tế xã đã đem lại hiệu quả đáng ghi nhận. Theo Bộ Y tế, đến tháng 3 năm 2016, 50% số huyện ở nước ta có cơ sở điều trị HIV/AIDS, trên 560 trạm y tế xã đã cấp phát thuốc ARV cho người bệnh, với 6.517 bệnh nhân đang nhận thuốc ARV tại xã, phường. Có thể nói, sau 4 năm triển khai mô hình thí điểm tiếp cận điều trị 2.0, “vòng vây” của mạng lưới y tế cơ sở nhằm khống chế các “điểm đen” về HIV/AIDS đang siết chặt dần về tận thôn, bản, và đến từng hộ gia đình người bệnh.

Mặc dù vậy, để mô hình thực sự trở thành “cú đấm thép” trong chiến lược xóa sổ HIV/AIDS tại Việt Nam đến năm 2030, Bộ Y tế và ban ngành hữu quan, chính quyền địa phương cần những hỗ trợ nguồn lực, tư vấn chính sách, kịp thời khắc phục những mặt tồn tại, khó khăn hiện nay, như lời PGS.TS Bùi Đức Dương – Phó Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS thừa nhận: "Hiện nay, việc đưa HIV/AIDS về tuyến xã còn gặp nhiều khó khăn như: Việc triển khai mới được thời gian ngắn, số lượng tuyến xã rất lớn, nhận thức của cán bộ và nhân viên y tế tại tuyến huyện, tuyến xã còn chưa đầy đủ, chưa được tập huấn và đầu tư một số trang thiết bị cần thiết. Sự kỳ thị và phân biệt đối xử còn có ở một số địa phương".

LTS: Cuộc chiến chống HIV/AIDS đang bước vào giai đoạn quyết định. Không chỉ Việt Nam, mà nhiều quốc gia khác trên thế giới cũng có những bước chuẩn bị chu đáo nhằm hoàn thành mục tiêu mà Liên hợp quốc đã đề ra là xóa sổ căn bệnh thế kỷ vào năm 2030. Việc thực hiện sáng kiến đưa các dịch vụ y tế về gần dân hơn được coi như “cú đấm” mạnh mẽ vào các “điểm đen” HIV/AIDS. Để mô hình tiếp tục phát huy hiệu quả, ngành y tế và các đơn vị liên quan cần có những bước đi cụ thể và chiến lược như thế nào? Câu trả lời cho câu hỏi này, mời quý vị và các bạn theo dõi bài viết cuối trong loạt bài “‘Cú đấm thép’ chặn đứng căn bệnh thế kỷ” vào khung giờ cao điểm chiều thứ Tư ngày 14/9/2016.
Nhóm phóng viên Kênh VOV Giao thông Quốc gia